Zbrodnia sprzed 400 lat
Opracował Ullrich Junker
Johann Martin Bernigeroth, Stich von Georg Friedrich Smith – Auszug zeigt Alt Kemnitz, 1758, Kupferstich, Museum Hirschberg Johann Martin Bernigeroth, Portret Georga Friedricha Smitha – fragment ukazujący Starą Kamienicę, 1758, miedziory, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze
Bernhard Schaffgotsch z trzcińsko-radomierskiej linii rodu został zamordowany dnia 17.12.1615 r. w Pałacu Stara Kamienica
W XVI i XVII wieku w zwyczaju było wysyłanie dorastających szlachciców za granicę w wieloletnią podróż edukacyjną, tzw. turę kawalerską. Tak oto 28.03.1609 r. również Hans Ullrich von Schaffgotsch (ur. 5.09.1595), którego śmierć dosięgła później na szafocie w Ratyzbonie, wybrał się wraz ze swoim niemal równolatkiem, krewnym Bernhardem Schaffgotschem z trzcińsko-radomierskiej linii rodu w turę kawalerską po Europie. Najpierw dłuższy czas przebywali na uniwersytetach w Lipsku, Tybindze i Altdorfie koło Norymbergii, a po zakończeniu studiów uniwersyteckich kontynuowali podróż po Włoszech, Sycylii, Malcie, Hiszpanii, Francji, Anglii i Holandii. Po wizytach w niemieckich miastach hanzeatyckich kawalerowie powrócili w styczniu 1614 r. w swoje rodzinne śląskie strony1). Gdy zakończył się okres przebywania pod opieką, Hans Ullrich przyjął w swoim pałacu, o charakterze średniowiecznego grodu, w Starej Kamienicy oficjalny hołd swoich poddanych z miast i wsi i tak stał się pełnoprawnym panem feudalnym; już w roku 1601 po przedwczesnej śmierci swojego ojca odziedziczył dobra Kemnitz (dawna nazwa Starej Kamienicy). Na temat historii obiektu w wymienionym wyżej okresie pisze Arne Franke (Görlitz)2). „Nie ma jednoznacznych informacji źródłowych na temat założenia grodu w Starej Kamienicy oraz jego dawnych dziejów. Powołując się na, zapewne sfałszowany, dokument z roku 1242, piastowski książę Bolesław Rogatka przekazał Sibotho Schoffowi kasztelanię – ponieważ jednak Stara Kamienica w innych dokumentach nigdy nie była odnotowana jako kasztelania, to założenie jest raczej mało prawdopodobne – oraz zamek. Można jednak przypuszczać, że zamek do tego czasu nie był siedzibą pańską i już w tym okresie z pewnością wymagał dużych remontów. Być może budowla składała się z dużej, prostej fortyfikacji z dziedzińcem i była otoczona głęboką fosą. Pewne jest w każdym razie, że zamek Stara Kamienica, jako „dwór warowny”, stał się od XIV, od momentu nabycia go przez Gotsche Schoffa (II) w roku 1371, siedzibą rodziny Schaffgotschów. W roku 1562 stary obiekt został zastąpiony umocnionym pałacem w stylu renesansowym przez Hansa Ulricha von Schaffgotscha, pana Kemnitz (Kamienicy) i Żmigrodu – ojca wspomnianego już Hansa Ullricha von Schaffgotsch; informuje się również o bramie zamku, na której widnieje rok 1562, po jego obu stronach dwa reliefy portretowe. Być może również w tym czasie powstały renesansowe sąsiednie budynki, które wykazują cechy charakterystyczne dla tego stylu”3). W grudniu 1615 r. Bernhard przebywał u swojego krewniaka Hansa Ullricha w Pałacu Stara Kamienica. Podczas tej wizyty dnia 16 grudnia lub 17 grudnia między Bernhardem Schaffgotschem a jego sługą Wolfem Friedrichem Röttigem w wyniku spoliczkowania doszło do sprzeczki w piwnicy, na skutek czego służący w ciemnym korytarzu ugodził swego pana rapierem, czyli nienaostrzoną bronią szermierczą4). Hans Ullrich stracił wówczas tym samym swojego zaufanego towarzysza podróży, który był mu bliskim człowiekiem. Morderca w ówczesnym rozumieniu prawa i wytycznych kodeksu karnego cesarza Karola V (1532) został, według naszych wyobrażeń, ukarany okrutnie. Po krótkim procesie sąd pana skazał go na śmierć5). Pod szubienicą odcięto mu prawą rękę, następnie wyrwano mu jeszcze żyjące serce i „wepchnięto do ust”, na koniec ciało poćwiartowano, a jego cztery części powieszono na czterech słupach szubienicy kamienickiej6). Dokładne miejsce spoczynku Bernharda Schaffgotscha nie jest znane, prawdopodobnie pochowany został w kościele w Radomierzu. Oczywiście istnieje epitafium, umieszczone we wnętrzu kościoła katolickiego w Cieplicach, które przypomina nadal o tym okropnym morderstwie. Tekst na tablicy brzmi:
DNIA 17 GRUDNIA ROKU 1615 O GODZ. PÓŁ DO 10 Z WOLI BOGA SZLACHETNY, BARDZO ŁASKAWY I SZANOWANY PAN BERNHARD SCHAFFGOTSCH, PAN CHOJNIKA TRZCIŃSKA I RADOMIERZA, W WIEKU 20 LAT I 4 TYGODNI ZOSTAŁ W PAŁACU KEMNITZ [STARA KAMIENICA] PRZEZ SWOJEGO NIEWIERNEGO I LEKKOMYŚLNEGO MŁODZIEŃCA PODLE I OKROPNIE PRZEBITY JEGO WŁASNYM RAPIEREM Z BOŻEJ ŁASKAWOŚCI
Początkowo tamtejsze epitafia znajdowały się w prezbiterium kościoła w Radomierzu, gdyż właścicielem Radomierza przez ponad 100 lat (1530–1633) był ród Schaffgotschów. W związku z zagrożeniem zawalenia się kościoła, epitafia zostały w roku 1849 z nakazu hrabiego Leopolda Schaffgotscha przetransportowane do Cieplic. W ramach prac renowacyjnych w centrum Cieplic Zdroju oczyszczono w roku 2013 również wszystkie 16 epitafiów w katolickim kościele. Całe lapidarium przypomina teraz w godny sposób o hrabiowskim rodzie Schafgotschów, tak znaczącym dla Karkonoszy i Śląska.
1) Patrz również: Das fatale Ende von Hans Ullrich von Schaffgotsch in Regensburg (1635) [w:] Auf historischer Spurensuche im Bobertal 2011/2012, str. 118–119.
2) Dolina Zamków i Ogrodów. Kotlina Jeleniogórska – wspólne dziedzictwo, wyd. Muzeum Okręgowe, Jelenia Góra (red. prof. dr Olgierd Czerner, Wrocław & prof. dr Arno Herzig, Hamburg), 2001, Jelenia Góra, stron 414; patrz str. 401–404.
3) Tylko trochę później, dnia 20.08.1616 r., obiekt pałacowy został zniszczony na skutek pożaru, w następnym roku Hans Ullrich von Schaffgotsch polecił odbudowę ruiny po pożarze, poszerzenie oraz podwyższenie o jedno piętro. Jak obiekt mógł wyglądać, ukazuje jedna z ilustracji pałacu Stara Kamienica, miedzioryt Johanna Martina Bernigeroth z roku 1758 (Muzeum Karkonoskie, Jelenia Góra). W roku 1758 pałac ponownie spłonął i nie został już odbudowany, potem ruiny w znacznym stopniu wyburzono.
4) Aktualna fotografia ukazuje domniemane podziemne miejsce okropnego czynu.
5) Patrz: wyrok śmierci na końcu artykułu.
6) Miejsca szubienicy w Starej Kamienicy nie można było do tej pory zlokalizować, nie istnieje również (współczesny) wizerunek tej szubienicy.